9. Romantiek
1800 - 1850
9.1 Tijdsbeeld
9.1.1 De situatie in Europa
Het tijdperk dat men de Romantiek noemt ligt zo ongeveer tussen 1800 en 1850. In het vorige hoofdstuk kwam dat tijdperk ook voor een deel aan de orde als de revolutietijd en het bijbehorende
neo-classicisme. Romantiek is geen aanduiding voor een kunststijl maar voor een culturele stroming.
Kunstwerken van verschillende romantische kunstenaars hebben niet dezelfde stijlkenmerken maar zijn wel gemaakt vanuit eenzelfde soort
levenshouding. De kunstenaars die we de romantici noemen, leefden ongeveer tegelijkertijd met de
neo-classicisten; maar de beweegredenen van romantische kunstenaars komen
voort uit een ander levensgevoel en uit andere bronnen dan die van neo-classicisten. De Romantiek kan zelfs beschouwd worden als een reactie op het neo-classicisme. Het neo-classicisme was voortgekomen uit
de verlichting, een beweging die het verstand, de rede verheerlijkte. De Romantiek gaf juist ruimte aan het gevoel en de intuïtie.
Napoleon had in Frankrijk tijdens zijn bewind een persoonlijk stempel op de cultuur en kunst gedrukt waardoor er geen plaats was voor romantische geesten. In Engeland en Duitsland bloeide de romantische kunst al volop terwijl Frankrijk tot na de val van Napoleon moest wachten tot hij, en met hem zijn neo-classicistische 'staatskunst' verdween.
 |
De schilderkunst in de Verenigde Staten volgt de stijlontwikkelingen van Europa. Veel kunstenaars emigreren naar de V.S. en zetten daar hun werk voort. Leutze maakte dit schilderij: 'George Washington steekt de Delaware over' in 1850. Historische gebeurtenissen waren een geliefd onderwerp voor de romantische schilders.  |
 |
| 'De Arend' heette de locomotief die de eerste nederlandse trein trok, in 1839, tussen Haarlem en Amsterdam. |
De romantiek als drijfkracht werd onder meer gevoed door Jean Jacques Rousseau waaraan men een vrijheidsideaal ontleende. In diverse landen waren vrijheidsbewegingen actief: behalve de Franse revolutie waren er de Amerikaanse revolutie, de Ierse vrijheidsoorlog, de Poolse opstand en verloor Spanje haar koloniën. Er traden ook verschuivingen op in de machtsverhoudingen in de maatschappij. Het Weense Keizerrijk probeerde zich te handhaven ten koste van economische ontplooiing. Toch nam overal de burgerij het voortouw. Ze verwierf zich veel welvaart en luxe, was zeer kredietwaardig, zelfvoldaan en stak in elk opzicht de adel naar de kroon. De gegoede burgerij had van alles te veel: geld, meubels, kleren en dienstmeiden.
De bevolking in Europa groeide van 167 naar 226 miljoen. Nog eens 30 miljoen mensen emigreerden naar de Verenigde Staten.
9.1.2 De arbeidersbeweging
Ondanks de vaak slechte behandeling, betaling en verzorging in de bedrijven begrepen de arbeiders dat zij door hun deskundigheid, zeker in georganiseerd verband, een machtige partij waren. Het fabrieksproletariaat begon zich dus te organiseren in vakbonden en organisaties die het volk trachtten te scholen en te ontwikkelen. De stad Manchester had een Hall of science die door de arbeidersbeweging werd beheerd. In 1851 maakte het gemeentebestuur er de eerste openbare bibliotheek van.
In 1848 publiceerde Friedrich Engels zijn boek De toestand van de arbeidersklasse in Engeland. Mede door de theorieën van Karl Marx zou het socialistisch marxisme ontstaan. De bourgeoisie omarmde het liberalisme maar kreeg ook met nieuw markten en concurrenten te maken. In de joodse bevolkingsgroepen ontwikkelden zich in het liberale klimaat ook succesvolle ondernemers die door hun succes jaloezie opriepen in traditioneel in de zakenwereld opererende kringen. Het antisemitisme -
Jodenhaat - had toen al in de vorm van afgunst een voedingsbodem.
9.1.3 De steden
Voor de industrie waren grote, kostbare stoommachines nodig die pas
rendabel waren als er veel apparaten door konden woorden aangedreven.
Fabrieken waren daarom groot en hadden veel werknemers nodig.
De grondstoffen voor de fabrieken moesten worden aangevoerd en de producten
afgevoerd. Stoommachines gebruikten bovendien veel steenkool. De eerste
industriesteden ontstonden daarom in de buurt van havens en in de buurt van
kolenmijnen. Van het platteland trokken de mensen naar die steden om er werk
te zoeken. Door de snelle groei van de steden (Manchester had in het jaar 1774
41.000 inwoners en in 1831 270.901) ontstonden krottenwijken die overbevolkt en onhygiënisch waren.
De stedelijke overheden probeerden de explosie van bedrijvigheid en bevolkingsomvang te beheersen door planologisch te werk te gaan. In Parijs werden, onder de leiding van Hausmann, brede avenues aangelegd over omvangrijke stadsdoorbraken. In Barcelona brak in 1834 nog een cholera-epidemie uit omdat door het militaire stadsbestuur de stadsuitbreiding werd tegengehouden. De stad was volstrekt overbevolkt.
9.1.4 Energie
Een van de aspecten van de romantische levenshouding was de drang naar persoonlijke vrijheid. Die mondde uit in eigen initiatief en in handel, nijverheid etc. De andere kant van de medaille was de enorme groei van de energiebehoefte. Men stookte in de negentiende eeuw hout als energiebron. De stoommachine die door James Watt was ontwikkeld en de daaruit voortgekomen stoomtrein van Stephenson hadden aan hout niet genoeg. Het hout raakte gewoon op. De nieuwe energiebron werd steenkool. Steenkool zou de sleutel tot de vooruitgang worden. Ook fabrieken konden op steenkool en stoommachines draaien. Prompt ontwikkelde de mijnbouw zich tot een bedrijfstak. De mijnbouw had weer een transportprobleem dat door de spoorwegen kon worden opgelost. Het aanleggen van spoorwegen vereiste de beschikbaarheid van ijzer. De industrie ging dus in verbeterde procedés ijzer en staal aanmaken. Zo greep een aantal factoren gelijktijdig in elkaar en maakte de industrie een snelle groei en technische ontwikkeling door.
9.1.5 De wisselwerking tussen wetenschap en industrie
 |
| Zénobe de Gramme vond in 1869 de dynamo uit waardoor uit kolen en waterkracht elektrische energie gewonnen kon worden die nodig was voor de industriële productie. De stoommachine bleef nog geruime tijd ook in gebruik. |
 |
| `Stufenalter der Frau'. Een voorbeeld van een levenstrap die veel uitgebeeld werd in de 19de eeuw. Elke trede stelde 10 jaar voor. Tegenwoordig kent men nog drie fasen: kind, volwassen, bejaard. Afbeelding: Wikimedia Commons. |
 |
| F. Thonet, eetkamerstoel ca. 1856. Gemaakt van gebogen beukenhout en gespleten rotan. Het hout werd in natte toestand verhit en kon dan gebogen worden. Dit model stoel dat door de materiaaltoepassing geheel afweek van de gebruikelijke vormgeving is nog altijd als café-stoel in gebruik. Afbeelding: Wikimedia Commons, Kozma János. |
In alle takken van wetenschap werden vorderingen gemaakt die meteen in bedrijven benut werden.
Een opsomming van uitvindingen die, toen, als schokkend moeten zijn ervaren:
- De fotografie door Niepce en Daguerre. Het zou een bron van kennis worden en een concurrent voor de schilderkunst. Op foto's zag men de realiteit zelf afgebeeld. Veel afbeeldingen die tot dan toe door tekenaars en grafici gemaakt werden kwamen voortaan uit de kiekkast van de fotograaf.
In 1855 was de eerste oorlogsfotograaf op de Krim.
In 1840 kon men visitekaartjes laten maken met foto's. De eerste gefotografeerde Pin-Ups waren er ook meteen. De plaatjes werden meeverpakt in sigarettendoosjes en verhandeld in de Music-Halls. - Biologie: Charles Darwin; 'on the origin of species',1859. In 1828 werd de eerste dierentuin geopend: The London Zoo. Ze was de opvolger van particuliere verzamelingen.
- Filosofie: de theorie van Darwin raakte ook de Christelijke levensvisie en werd daarom maar moeilijk geaccepteerd.
- Optiek: Carl Zeiss; de ontwikkeling van het lenzenslijpen.
- Textielfabricage: Joseph Arkwright: The spinning Jenny, een automatische spinmachine. Joseph Marie Jacquard bedacht het weefgetouw dat geprogrammeerd kon worden met pons-plaatjes.
- Chemie: Liebig maakte een einde aan de alchemie in zijn moderne laboratorium te Giessen. En BASF, de Badische Anilin und Soda Fabrik begon als eerste chemie-gigant.
- Geneeskunde: de chloroform werd als verdovingsmiddel toegepast. Blindedarmoperaties en keizersneden werden mogelijk.
- Psychiatrie: de arts Lombroso bestudeerde geesteszieken en legde de basis voor de moderne geestelijke gezondheidszorg.
- Dan was daar wellicht de belangrijkste vinding van de negentiende eeuw:
de elektriciteit: (1800). Daardoor werden weer nieuwe dingen mogelijk. De petroleumlamp werd elektrisch. In 1884 had hotel Coomans te Rotterdam een eigen centrale en 120 lampen. Buiten hing een grote booglamp als aandachttrekker. Een dichter zei toen:
"O wondervreemd gezicht, daar hangt tussen de huizen een grote fles met licht" - De dynamo: uitgevonden door Zenobe de Gramme. Door deze vinding kon waterkracht in elektriciteit worden omgezet. Door de turbine (van Laval) ook stoomkracht in elektriciteit.
- De telegraaf: Siemens. In 1870 lagen de eerste kabels tussen Engeland en de V.S.
- Springstof: Alfred Nobel.
- Blik: voor de conservering van voedsel.
- Schrijfmachine: Remington.
- Transport: Vervoer per postkoets was nog steeds normaal. Een nieuw vervoermiddel was de fiets. Eerst de zogenaamde loopfiets: hobby-horse of dandy-horse. Later werd de trapper toegevoegd en in 1891 de luchtband.
- Vanaf 1879 reden in de steden elektrische trams en spoedig daarna ook de metro's. In 1863 reed de eerste Underground in Londen - weliswaar nog op stoomaandrijving.
Al het goederenvervoer ging nog per schip en ook per trein. Na de treinen kregen ook schepen stoommachines en kon men onafhankelijk van windkracht overtochten maken. De combinatie van zeilen en stoom zou nog tot in de twintigste eeuw blijven.
© Auteursrechten (tenzij anders vermeld): belpaese.nl / N.Jongeneel, J.Brouwer. Lees de gebruiksvoorwaarden.
Gerolamo Induno, 'triest voorgevoel', 1862. Galleria di Brera, Milaan. Dit schilderij toont een eenvoudig interieur uit de 19e eeuw. Pas in de tweede helft van de 19e eeuw kregen schilders belangstelling voor het leven van de 'gewone' mensen.
9.2 dagelijks leven
9.2.1 Het dagelijks leven van de middenklasse in het midden van de negentiende eeuw
In principe was men op comfort gesteld. Men had veel meubels van dure houtsoorten; mahonie- en
notenhout. Midden in de kamer een ovale tafel op een middenpoot. Men zat in fauteuils
zgn. bergères of op een soort poef, crapauds genaamd. Als kast waren er de secretaire en de etagère als uitstalkast. De toegepaste kleuren waren meest donkerrood en groen. Op de muren kwam behang of linnenbespanning. De industrie verschafte tapijten die op de vloeren kwamen. Verder werd het interieur gevuld met overdadige pronkzucht. Kamerpalmen, spiegels, kussens, stolpen en veel dubbele gordijnen.
Een nieuw soort meubel kwam in zwang in de Thonet-stoel. Thonet, de ontwerper, kon middels een thermisch proces hout buigen en daarmee een specifiek soort meubel maken. De bekende café-stoel met zitting van matting is er nog een overblijfsel van. Deze Thonet was daardoor een van de eerste industriële ontwerpers. Een discipline die ontwerpen toeleverde aan industrie voor allerlei nieuwe
producten.
De taken van man en vrouw.
Trouwen hield voor meisjes in: uitgehuwelijkt worden. Dat was al eeuwen zo. De taak van de man was snel rijk te worden, wat van de wereld te zien, zich oogluikend enig frivool gedrag te permitteren en verder een goede partij te trouwen. Daarbuiten had hij een maîtresse. De vrouw werkte niet, bleef thuis, bestuurde de huishouding en kreeg veel kinderen. Romantische liefdevolle relaties waren wel het ideaal van de burgers maar werden zelden bereikt. De burgerlijke moraal was een dubbele moraal.
Vakanties werden opgenomen voor eigen rekening. Bijvoorbeeld om naar de kermis te gaan. Wie het zich kon veroorloven - en dat was slechts voor de elite - liet zich rondreizen door het eerste reisbureau van Thomas Cooke die treinreizen organiseerde. Voor een jongeman zich nuttig ging maken in een ambt of bedrijf maakte hij eerst een grand tour door Europa of daarbuiten om iets van de wereld te zien.
Voeding
 |
| De Winkel van Sinkel in Utrecht |
In de keuken stond een ijzeren fornuis met tegelbekleding dat als warmtebron dienst deed. In het voedselpakket schoof het accent van koolhydraten naar proteïnen. Men at dus minder aardappelen en meer vis en vlees. De misoogst van aardappelen in 1848 bevorderde die verandering eens te meer. Verder at men het gebruikelijke brood met koude thee. Koffie was voor de rijken, en surrogaatkoffie, cichorei, voor de armen. Al met al ging de levensstandaard omhoog. In de 18de eeuw besteedde men 95% van het inkomen aan voeding, in 1850 nog 45 %. De grote importen van graan en vlees uit de Verenigde Staten waren de oorzaak van prijsdalingen waardoor ook de arbeidersklasse zich meer kon aanschaffen.
Men dronk genever, whisky en wodka in de landen waar geen wijn gemaakt werd. Dranken dus die uit granen gestookt werden. Een nieuwe drank kwam op de markt de absint, die als aperitief dienst ging doen.
Inkopen deed men bij in een nieuw soort winkel; de warenhuizen zoals: Au bon Marché, La Samaritaine, Selfridges, Printemps, en in Nederland, de Winkel van Sinkel op de Nieuwendijk in Amsterdam. Die winkel had een filiaal op de Oude Gracht te Utrecht. Het pand is beroemd geworden door de gietijzeren kariatiden in het voorportaal. Men zei toen:
"In de winkel van Sinkel is alles te koop.
Daar kan men krijgen, mandjes met vijgen,
Doosjes pommade, flesjes orgeade,
Hoeden en petten, en dameskorsetten.
Drop om te snoepen, en pillen om te poepen."
Kleding
 |
| Kleding van deftige dames in de 19e eeuw. James Tissot: de omgang van de H.M.S. 'Calcutta' (Portsmouth), 1877. Afbeelding: Wikimedia commons. |
De bewegingsvrijheid die de vrouw had in de empire-mode ging weer over. Het hoge boord en het
korset kwamen weer terug. Daardoor werd de taille weer smal boven een breed silhouet door uitstaande rokken. Om de taille zo smal mogelijk te laten lijken droegen de vrouwen een
korset, dat zo strak werd aangesnoerd dat de ribbenkast erdoor werd vervormd. De normale taille van 67 cm. werd liefst op 55 cm gebracht. Dikwijls vielen vrouwen flauw doordat ze door het
korset moeilijk konden ademhalen. Men droeg crinolines als onderrok ( crin is van paardenhaar= stevige stof). De breedste hoepelrok ooit gemeten was 2 m. breed. Door de wijde rokken werd ondergoed noodzakelijk tegen inkijk. De
wespentaille werd nog benadrukt door ballonmouwen om de armen en de tournure en queue de Paris om het onderlichaam. Het silhouet kreeg daardoor ook nog een accent op het achterwerk. In zulke kleding kon men niet werken, daar was ze ook niet voor bestemd. Het arbeidersproletariaat droeg kleren van katoenen stof en moest daar lang mee doen. De dure kleding werd van brokaat fluweel en zijde gemaakt.
Mannen droegen pantalons in sombere kleuren, een kleurig vest en een geknoopte halsdoek of stropdas om een stijf boord.
Men droeg een hoge hoed, en later een bolhoed. Van sterk geurende Indiase rubberdoek werden regenjassen gemaakt de zgn. Macintosch.
De haardracht bij vrouwen kende als trend de pijpenkrullen en bij mannen de snor en bakkebaarden.
9.2.2 De gezondheidszorg
In de negentiende eeuw werken twee krachten op elkaar in. Enerzijds was er de volksgeneeskunst met als belangrijkste bedrijvers de chirurgijn en de vroedvrouw. Kennis van medicijnen bestond uit traditionele middelen als purgeren, aderlaten en kruidenextracten. De afstand tot de officiële geneeskunst werd alsmaar groter door blijvend wantrouwen van het proletariaat in de stad ten aanzien van de geneesheren. Inmiddels werden door wetenschappers verschillende ziekteverwekkers en besmettingswijzen gedetermineerd en verdiepten de inzichten in behandelingsmethoden zich. Tyfus en dysenterie werden bestrijdbaar. De openbare gezondheidszorg richtte zich op de bestrijding van lepra en TBC.
De geestelijke gezondheidszorg kende geen behandeling maar insluiting in een gekkenhuis of 'gesticht'. Zo'n gesticht was onderdeel van de armenzorg. Ernstig gestoorden kwamen in een dolkorf (voorloper van de dwangbuis) terecht of aan de ketting. Geestesziekten werden onderwerp van onderzoek in de negentiende eeuw. De medische bemoeizucht strekte zich er over uit. Er was ook een economisch motief: geestelijk gestoorde dus nutteloze mensen werden in een gesticht onder controle gehouden en konden daar nog iets nuttigs doen. Voorts was er de behoefte van de hogere klasse om iets te beheren en te besturen te hebben een gesticht of weeshuis bijvoorbeeld. Dat was men aan de stand verplicht. Tenslotte waren er ook mensen die uit ethische en/of religieuze motieven hun ellendige medemensen te hulp kwamen. Bijvoorbeeld de Quakers in de V.S.
© Auteursrechten (tenzij anders vermeld): belpaese.nl / N.Jongeneel, J.Brouwer. Lees de gebruiksvoorwaarden.
9.3 Uit de kunst
9.3.1 Het begrip Romantiek
Waar komt de term romantiek eigenlijk vandaan en welke betekenissen heeft ze? Roman wil zeggen 'niet in het Latijn'. Dus een geschrift in de landstaal. Later kwam daarbij de betekenis romantisch dat betekende 'zoals in romans', in de zin van sprookjesachtig of niet echt. Geleidelijk betekende romantisch: ongerept, vreemd, buitenlands. In de 18de eeuw werd romantisch als emotioneel, gevoelig beschouwd. In de kunstgeschiedenis moeten we twee soorten romantiek onderscheiden.
 |
| Eugène Delacroix De vrijheid voert het volk aan, 1830. De vrijheid is hier voorgesteld als een vrouw die de opstandelingen over de lijken van soldaten naar de overwinning voert. De zogenaamde juli-revolutie ontstond nadat koning Karel X - die streefde naar absoluut koningschap - het kiesrecht had beperkt en de censuur had verscherpt. Afbeelding: Wikimedia commons. |
 |
| Carl Spitzweg 1808-1885, 'de arme dichter' (1839). Naast de heroïsche romantiek, die de geschiedenis of de natuur tot onderwerp koos, was er ook de burgerromantiek die een geromantiseerde visie op het bestaan gaf. Afbeelding: Wikimedia commons. |
 |
| Dante Gabriel Rossetti, Annunciatie. Rosetti behoorde tot de groep van prerafaëlieten, die op zoek was naar de pure geest der middeleeuwen. Afbeelding: Wikimedia commons. |
- De heroïsche romantiek.
De beeldende kunst die wordt gekenmerkt door door de wens te vluchten uit de werkelijkheid, onvervuld verlangen en melancholie. In Duitsland noemt men dat Weltschmerz. Romantische kunst is goed te herkennen aan de thema's, maar nauwelijks aan de stijl. Kijk bij de kenmerken van de schilderkunst voor een lijst van romantische thema's.
De grootse romantiek is die van de officiële salons waar de (latere) hoogtepunten van de schilderkunst geëxposeerd werden. Een salon was een jaarlijkse grote overzichtstentoonstelling van nieuwe kunstwerken. Die salons vormden tijdens het Napoleontijdperk een belemmering voor de doorbraak van de romantici. De romantici stelden zich namelijk veel te eigenzinnig op. Een stijleenheid was er daarom ook niet. In de salons sneuvelden veel reputaties van kunstenaars door de kritiek van het publiek. - De burgerromantiek.
De lieve zoete (valse) verbeelding van het dagelijks leven. 'Koektrommelromantiek', in Nederland voortgezet door bijvoorbeeld Anton Pieck. Dit was de kunst van de bourgeoisie die gepaaid werd met sentimentaliteit en humor.
In Duitsland noemde men dat Biedermeier-kunst. Vrij vertaald betekende dat: Bieder = doorsnee/modaal en Meier = 'Jansen'. De (scheld)naam is als meubelstijl blijven bestaan. De schilder Carl Spitzweg is de aardigste vertegenwoordiger van de burgerromantiek.
De term romantiek moet onderscheiden worden van romantisch. In alle tijden zijn mensen romantisch van aard geweest. In de kunst van Watteau, Claude Lorrain en anderen zijn duidelijk romantische kenmerken te zien. We hebben het hier echter over de romantiek als cultuurstroming.
9.3.2 Karakteristiek van de stroming
Romantici zochten de vrijheid. Academische regels golden voor hen niet. Inspiratie werd geput uit het gevoelsleven, bij sommigen uit de religie en uit een bijzondere houding t.o.v. de natuur. Men verachtte de rede en poetste de verbeelding op. Veelal proeft men in het werk een nostalgisch verlangen naar het onbereikbare.
Door hun aard hoefden ze niet op opdrachten te rekenen. Ze maakten 'kunst om de kunst' (l' art pour l'art). Die vrije opstelling had wel een prijs: armoede. Wie niet door begunstigers of familie werd ondersteund leidde een bohémien bestaan. Oorspronkelijk betekende die term 'zwervende zigeuner' (omdat men dacht dat zigeuners uit Bohemen kwamen). Een 'vie bohemien' betekende: een armzalig bestaan leiden aan de rand van de maatschappij. Er ontstond geleidelijk een scheiding tussen de kunstenaars en het publiek omdat kunstenaars niet langer marktgericht werkten. Die kloof tussen kunst en publiek is blijven bestaan.
Er waren groepen kunstenaars die zich bewust uitzonderlijk opstelden dat waren:
In Duitsland: de Nazareners. Eigenlijk heette de groep Broederschap van St. Lucas, Nazareners was een spotnaam. Ze wilden de kunst weer een Christelijke mystieke inslag geven. Daartoe richtten ze zich weer op de generatie kunstenaars van Dürer. In 1810 vertrok de groep naar Rome en vestigde zich daar.
In Engeland was de groep "Pre-Raphaeliten", officieel: the Pre-Raphaelite Brotherhood (1848). Ze vormden een groep schilders die de kunst van vóór Rafaël weer in ere wilde herstellen. Hun werk was literair, soms sentimenteel of melancholisch van aard en leek in elk geval niet op dat van Rafaël.
9.3.3 De romantische literatuur
De literatuur voldeed ook volledig aan de definitie van romantiek. Sprookjes werden een genre in de literatuur. Grimm verzamelde en bewerkte volksverhalen en gaf ze als bundel uit.
De Duitse romanticus Goethe, schrijver van Faust, formuleerde zijn streven als volgt: "Wir wollen leben und nicht lernen". Andere Duitse romantici waren: Schiller ( historische roman Wilhelm Tell), en Heinrich Heine, bekend o.a. van het gedicht die Lorelei.
Opstandig schreef de romanticus George Herwegh:
"Bis unsre Hand in Asche stiebt,
Soll sie vom Schwert nicht lassen:
Wir haben lang genug geliebt
Und wollen endlich hassen."
In Frankrijk had het classicisme een vorm van bloedarmoede veroorzaakte in de literatuur. De grootste naam in de romantiek was Victor Hugo die o.a. les Miserables schreef.
De Engelse romantiek werd aangevoerd door Lord Byron en vervolgens de dichters Shelley en Keats. Sir Walter Scott was eigenlijk de maatstaf voor de generatie. Hij beschreef het Schotse verleden in de avonturen van de romanfiguur Ivanhoe.
Edgar Allen Poe was voorloper van het genre wat vandaag de dag detective heet.
9.3.4 Muziek
 |
| Portret van de componist Carl Maria von Weber. Afbeelding: Wikimedia commons. |
 |
| Niccolò Paganini. |
 |
| Parijs, Opéra, interieur, Charles Garnier, 1862-1875. Afbeelding: Wikimedia commons. |
 |
| Parijs, Opéra, Charles Garnier, 1862-1875. |
 |
| `De marseillaise' van Francois Rude (1833). Dit reliëf bevindt zich aan de Arc de Triomphe op Place Etoile te Parijs. |
In de wereld van de muziek traden aanzienlijke veranderingen op. Het orkest ontwikkelde van salonorkest tot een muzikaal productieapparaat. De orkesten werden groter en konden meer volume en klank grote zalen vullen. De orkestdirigent en de concertpianist zijn beroepen die in de romantiek ontstonden. In uitvoeringen werden solostukken voor instrumenten geschreven, die door virtuozen werden uitgevoerd. Ook in de muziek ontstond een niveauverschil tussen professionals en dilettanten. Voor dilettanten of amateurs werden romances en Album Blätter geschreven.
De opera kreeg nieuwe onderwerpen uit de nationale geschiedenis van landen. Voorbeeld is Rossini's Wilhelm Tell en Von Webers Freischütz. De opera van Auber De stomme van Portici werkte zo heftig op nationalistische sentimenten dat bij een opvoering in Brussel (1830) de revolutie uitbrak en de scheiding van België en Nederland begon.
Het componeren van muziek werd een anders ingekleurde bezigheid. De componist werkte als zelfstandige ondernemer. Tot ca. 1800 was een componist in dienst van een vorst. Elk stuk moest een bijzondere eigenwaarde hebben om concertzalen mee vol te krijgen. Evenals de schilders gingen de componisten zich als miskende kunstenaars gedragen, aanstellen eigenlijk. Beethoven was de eerste die behalve muzikale vormentaal ook persoonlijke omgangsvormen ging negeren. Met Beethoven begint de scheiding tussen classicisme en romantiek. Op het instrumentale vlak volgen de piano en de vleugel het clavecimbel op.
Er waren erg veel actieve en vernieuwende componisten in de negentiende eeuw. De bekendste waren: Schubert, Wagner, Berlioz, Chopin, Verdi, Smetana.
Een typisch romantisch fenomeen waren de virtuozen. Zij componeren en speelden muziek die technisch zo moeilijk was dat zijzelf de enigen waren die de muziekstukken konden uitvoeren. Zij waren daardoor zowel een bezienswaardigheid en als een beluisterwaardigheid. Het ging volgens critici vaak meer om de vaardigheid van het spelen dan om de artistieke kwaliteit van de muziek.
Niccolò Paganini (1782-1840) wordt algemeen beschouwd als de meest virtuoze violist en vioolcomponist ooit. Aan de legendarische status van de violist droeg ook zijn opvallende uiterlijk bij: hij was een extreem lange, magere man met een donker, indringend gezicht. Naarmate hij beroemder werd namen de geruchten toe: Paganini zou een verbond met de duivel gesloten hebben. Toen hij stierf, veroordeelde de kerk hem tot ketter en een christelijke begrafenis werd hem ontzegd.
Franz Liszt (1811-1886) gold lange tijd als de virtuoos bij uitstek op de piano en als de grote virtuoze vernieuwer van de pianotechniek en -stijl.
Door virtuoos te spelen kon een individuele kunstenaar zich spectaculair onderscheiden van de concurrenten en daarmee zijn marktpositie verbeteren en door zijn virtuositeit werd de kunstenaar beschouwd als een genie en dit maakte hem tot een echte kunstenaar.
9.3.5 De bouwkunst in de negentiende eeuw
Eeuwenlang keek men in de bouwkunst terug op de klassieke oudheid. Voor het laatst tijdens het classicisme. De romantische bouwkunst zwerft uit over meer stijlen. Voorbije stijlkenmerken werden soms ook door elkaar gebruikt. Dat noemt men eclecticisme. Neo-gotiek, neo-renaissance, neo-barok, neo-byzantijns kwamen voor maar ook invloeden uit andere culturen. De grootste herleving was die van de gotiek. De Engelsman John Ruskin, een kunstcriticus, was groot voorstander van de gotische stijl. Veel openbare gebouwen in Engeland werden in neo-gotische stijl gebouwd. In Londen bouwden sir Charles Barry en Welby Pugin nieuwe parlementsgebouwen in neo-gotische stijl nadat de oude door brand waren verwoest (1836-52). In alle landen werden veel kerken in neo-gotische stijl gebouwd. In Frankrijk was Viollet Le Duc een pleitbezorger van de neo-gotiek. Hij restaureerde gotische kerken en plaatste dakruiters en nog ontbrekende torenspitsen.
In steden als Parijs Praag en Wenen werden concertgebouwen, theaters en bibliotheken gebouwd, meestal in neo-barokstijl. Werkelijke vernieuwing zou pas te zien zijn toen er nieuwe materialen worden toegepast zoals glas gietijzer en staal.
9.3.6 De beeldhouwkunst
De beeldhouwkunst van de negentiende was slechts dienstbaar aan de architectuur. Typerend voor de stijl van de romantiek was bijvoorbeeld de Marseillaise van de beeldhouwer Rude (1833). De eigenlijke titel is: Het vertrek van de vrijwilligers. Het reliëf is aangebracht op de Arc de Triomphe op Place Etoile te Parijs.
9.3.7 Theodore Gericault
het Vlot van de Medusa (1819)
|
Het Sublieme, wat is dat? In de Romantiek kom je het woord "sublieme" nog wel eens tegen. Daarmee wordt wat anders bedoeld dan wat je in het woordenboek bij "subliem" leest. In de romantiek wordt er niet "de schoonheid in haar hoogste graad" mee bedoeld, maar een vorm van schoonheid die overweldigend is en daarom behalve bewondering en verlangen op ook emoties van angst en verbijstering oproept. Een esthetische beleving die niet voortkomt uit orde en harmonie maar juist uit ongecontroleerde kracht en chaos. Een donderende waterval, een zware storm en de hoogste bergtoppen zijn bijvoorbeeld subliem. Het sublieme (of 'verhevene') is in staat de sterkste emotie op te wekken die de geest kan ondergaan. Het kan mede verklaren waarom de mens vaak gefascineerd wordt door dingen die hij eigenlijk verafschuwt of toch wil kijken naar dingen die hij eigenlijk niet wil zien, zoals rampen. Door het sublieme overwint de emotie de ratio. |
Gericault was een romanticus bij uitstek. Samen met Eugène Delacroix bepaalde hij het gezicht van de romantische schilderkunst in Frankrijk. Gericault werd maar 33 jaar oud. In die tijd heeft hij maar drie schilderijen geëxposeerd. Maar zijn faam was voorgoed gevestigd met het vlot van de Medusa. Het onderwerp was actueel, de Medusa was een Frans fregat dat met honderden kolonisten en militairen aan boord op weg was naar de Afrikaanse westkust. Door fouten van de scheepsleiding en gebreken in het schip en de uitrusting verging het. Een aantal opvarenden wist een vlot samen te stellen en dreef daarop dagenlang rond. Door uitputting en honger gedreven stond men elkaar naar het leven en kwam kannibalisme voor. Een aantal mensen werd uiteindelijk gered en deed verslag van de ramp. Gericault verbeeldde de toestand op het vlot in een enorm schilderij (ca. 2x5 meter). Hij interviewde de overlevenden, bouwde het vlot na en bestudeerde de lichamen van lijken en zelfs afgehakte ledematen. Het schilderij werd in 1819 op de Salon vertoond nadat de titel was gewijzigd in het vlot omdat het schilderij als een maatschappijkritisch stuk werd begrepen (men gaf de regering de schuld voor het vergaan van het schip). Gericault trok drie jaar lang met het schilderij (in een tent) door Engeland waar het veel succes oogstte.
Op het schilderij is het moment afgebeeld waarop de nog levenden een schip ontdekken aan de horizon en trachten de aandacht te trekken. De natuurkrachten werken nog tegen de mens. De zee is woest, het waait stevig en op het vlot liggen doden en stervenden. De hele compositie is vanuit de doden onderaan naar boven gericht op de levenden en de redding. Het licht-donkerkontrast versterkt de zeggingskracht nog meer.
9.3.8 Neuschwanstein
 |
| Slot Neuschwanstein gebouwd van 1869 tot 1886 door Tannheim en Berger voor de koning van Beieren Ludwig II. Aan het eind van de negentiende eeuw een dergelijk `middeleeuws' slot bouwen was een zuivere vorm van romantiek in de bouwkunst. |
 |
| Het kruis en de kathedraal in de bergen (1811), geschilderd door Caspar David Friedrich. Deze Friedrich had als belangrijkste thema de mens in de overweldigende natuur. De voorstelling in dit schilderij is duidelijk ook religieus bedoeld. |
Dit slot is een goed voorbeeld van romantische bouwkunst. Terwijl er helemaal geen functie meer was voor hoog gelegen middeleeuwse kastelen op bizarre rotspunten werden die toch gebouwd. Dit slot Neuschwanstein werd gebouwd door Edvard Riedel (1869) voor koning Ludwig II van Beieren. Deze koning was bevriend met de nogal excentrieke operacomponist Richard Wagner. Door diens invloed en Ludwigs levensvisie ontstond dit sprookjesslot. Het is een feeëriek gelegen gebouw als een sprookjesdecor, maar stijlkundig en bouwkundig volkomen zinloos. Allerlei torens met transen, een ophaalbrug, geheel middeleeuws van bouw dus. Neuschwanstein is een perfect voorbeeld van romantische bouwkunst. Een fantastische plek voor een dromer, een dichter, musicus of voor een wereldvreemde vorst.
9.3.9 Kaspar David Friedrich (1774-1840)
kruis in het woud
De bekendste vertegenwoordiger van de romantiek in Duitsland was deze Friedrich. Hij was de vertolker van het begrip eenzaamheid en meditatie. In zijn schilderijen staat de eenzame mens, als nietig schepsel in de overweldigende natuur. Die natuur is ook niet zomaar een weiland; maar hoge rotspunten, doorkijkjes in spelonken, weidse vergezichten over majestueuze berglandschappen of over zee. In Duitsland was nog geen nationale eenheid of nationale geschiedenis uit te beelden. Daar richt de schilderkunst zich op de natuur en de krachten daarin. In dit schilderij, kruis in het woud, is verstopte symboliek te vinden. Bij Friedrich is een pad een levenspad, de maan is Christus en pijnbomen verbeelden het geloof op aarde. De streng symmetrische compositie stelt de natuur voor als een natuurlijke kathedraal. Hier is de mens vervangen door een kruis als teken ter ere van de schepper, achtergelaten door de gelovige mens. In tegenstelling tot de Franse romantici zijn de schilderijen van de Duitsers niet grof en emotioneel maar fijn geschilderd, in beperkte kleuren. De geloofwaardigheid van de uitgebeelde situaties werd al meteen als indrukwekkend ervaren.
© Auteursrechten (tenzij anders vermeld): belpaese.nl / N.Jongeneel, J.Brouwer. Lees de gebruiksvoorwaarden.
9.4 Stijlkenmerken romantiek (samenvatting)
Algemene karakteristiek
De Romantiek is geen stijl maar een culturele stroming.
De Romantiek vindt zijn voedingsbodem in maatschappelijke veranderingen die beginnen in de tijd rond de Franse revolutie en het begin van de industriële revolutie, zoals:
- Ontvolking platteland;
- Concentratie van bedrijven in de stad → arbeiderswijken;
- Groei van de steden → individualisering;
- Ontwrichting sociale structuren → ontstaan fabrieksproletariaat;
- Economisch liberalisme;
- Opkomst bourgeoisie → nieuwe rijken zijn de grootindustriëlen;
- Landbouw → industrie;
- Vorming nationale staten (Duitsland, Italië) of nationaal bewustzijn → nationalisme.
Door deze veranderingen ontstaat
- het verlangen de rauwe werkelijkheid te ontvluchten (escapisme) en in een droomwereld op zoek te gaan naar het pure, het zuivere, het hartstochtelijke, het echte, het eerlijke;
- een grote rol voor de fantasie en de verbeelding;
- de interesse voor het innerlijk van de mens/psychologie;
- een gevoel van individualiteit en een behoefte aan zelfontplooiing.
De meeste onderwerpen zijn heroïsch, nostalgisch, gevoelsmatig, religieus of hartstochtelijk van aard.
Echte kunstenaars werken niet meer in opdracht van de adel en geestelijkheid maar worden gezien als geniale, originele en unieke individuen. Tegenover het streng gereglementeerde en verstandelijk neoclassicisme stellen zij een spontane, creatieve en gevoelsmatige benadering.
Romantische schilderkunst
Inhoud
 |
| Caspar David Friedrich, Kruis in het Gebergte, omstreeks 1812.
Karakteristiek voor Friedrich is de combinatie van natuur met christelijke symbolen. |
De grote voorliefde voor het Gevoel leidt in de schilderkunst tot de volgende thema's:
- Geloof, religieuze beleving;
- Liefde en dood (liefde overwint de dood, heldendood);
- De nacht, ruïnes, de maan;
- Eenzaamheid;
- Melancholie, heimwee, onvervuld verlangen;
- Verlangen naar verleden (vooral de middeleeuwen);
- Exotisme (ver en/of vreemd; b.v. Eugène Delacroix) ;
- Natuur (grootsheid van de natuur, nietigheid van de mens, ongetemde hartstochten; b.v. Caspar David Friedrich, William Turner);
- Nationalisme (schoonheid van het vaderland, volksverhalen);
- Escapisme (vlucht uit de werkelijkheid → de reis, de droom; b.v. Johann Heinrich Füssli);
- Huiselijkheid en geborgenheid, het eigene en lokale kleur → burgerlijk en sentimenteel (biedermeier- of koektrommelromantiek; b.v Carl Spitzweg);
- Vrijheid, durf, protest (sociale bewogenheid; b.v. Théodore Géricault);
- Geschiedenis;
- Psychologische diepgang;
- Eigen, gekweld gemoed.
Vorm
De Romantische schilderkunst heeft geen eigen stijlkenmerken: al naar gelang het gevoel van de kunstenaar baseert die zijn stijl en techniek op een bestaande, historische stijl: bijvoorbeeld barok, classicisme, renaissance, (late) middeleeuwen.
Functie
Sociale bewogenheid leidt in de Romantiek soms tot schilderijen met een maatschappijkritische strekking. Verder is de opvatting van veel romantische kunstenaars dat kunst op zichzelf staat en geen functie nodig heeft (L'art pour l'art).
Romantische beeldhouwkunst
Inhoud
 |
| Allegorie op de Muziek, Jean-Baptiste Carpeaux (kopie, origineel uit 1863-1869). Beeldhouwwerk op de gevel van Opéra Garnier in Parijs. Afbeelding: Wikimedia commons. |
 |
|
Entreehal van de Semperoper in Dresden. De opera heet officieel Sächsische Staatsoper. De naam Semperoper is afkomstig van de architect, Gottfried Semper. |
Romantische beeldhouwkunst bestaat nauwelijks. Het is meestal neoclassicisme met een sentimentele betekenis. Een enkeling waagt zich aan dramatische, meestal allegorische of historische voorstellingen (bijvoorbeeld: François Rude, Jean-Baptiste Carpeaux).
Vorm
De beeldhouwkunst bleef veelal in de greep van de stijl van het neoclassicisme. Er zijn maar weinig beeldhouwers die kiezen voor een dynamische en geëmotioneerde uitwerking.
Functie
Portretten en standbeelden of ter versiering van graven, monumenten en gebouwen.
Romantische bouwkunst
Inhoud
Belangstelling voor het verleden leidt tot het opnieuw gebruiken van historische stijlen (neo-stijlen), soms door elkaar (eclecticisme). De gekozen stijl roept associatief betekenissen op (zie bij 'vorm').
Bij het zoeken naar de wortels van de eigen cultuur, komt men dikwijls uit in de middeleeuwen. De hernieuwde belangstelling voor het christelijk geloof versterkte de belangstelling voor de christelijke (en sociale) middeleeuwen.
Vorm
Neo-stijlen:
- Neo-classicisme (sober en voornaam);
- Neo-romaans en neo-byzantijns (intiem en gesloten);
- Neo-gotiek (katholiek en sociaal);
- Neo-renaissance (burgerlijk, zelfbewust en elegant);
- Neo-barok (feestelijk);
Functie
Alle mogelijke gebouwen
© Auteursrechten (tenzij anders vermeld): belpaese.nl / N.Jongeneel. Lees de gebruiksvoorwaarden.
Video's
Tenslotte vind je hieronder een aantal video's die je kunt gebruiken voor zelfstudie (links openen in een nieuw venster).
Niek Jongeneel (belpaese.nl)
- 2. Grenzeloos verlangen (deel 1)
In onze tijd vinden we heel andere dingen romantisch dan in de negentiende eeuw, tijdens de culturele periode die we "romantiek" noemen.
Hoe ontstond die Romantiek van de 19e eeuw en wat hield die precies in? . - 2. Grenzeloos verlangen (deel 2)
Dat de wereld er voor veel mensen in die tijd weinig rooskleurig uitzag, zal inmiddels duidelijk zijn. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat men graag wilde ontsnappen aan de grauwe werkelijkheid en de gevoelige, romantische kunst was daar een uitstekend hulpmiddel voor.
Mark van Berlo - zeer heldere presentaties - van harte aanbevolen!
- Romantiek en Realisme 1: Neoclassicisme.
- Romantiek en Realisme 3: De Franse Revolutie en Napoleon.
- Romantiek en Realisme 5: Neostijlen.